«Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι», φωνάζει ἱκετευτικὰ μέσα στὰ βάθη τῆς καρδιᾶς του ὁ ἁμαρτωλὸς Τελώνης. «Ἥμαρτον, πάτερ!», ψελλίζει κι ὁ ἄσωτος υἱός, ὅταν ἐπιτέλους ἐπιστρέφει στὸ σπίτι τοῦ πατέρα. «Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα…», παρακαλεῖ κι ὁ κάθε πιστὸς ποὺ βιώνει τὸ ἀδιέξοδο τῆς ἁμαρτίας καὶ ἀναζητᾶ τὴ σωτήρια πύλη τῆς μετανοίας. Ποιὰ ψυχὴ μπορεῖ νὰ μείνει ἀσυγκίνητη σ’ αὐτὲς τὶς ἔντονες προτροπὲς μετανοίας;…
Μὲ αὐτὲς τὶς συγκλονιστικὲς παραινέσεις ξεκινᾶ τὸ Τριώδιο, ἡ πλέον κατανυκτικὴ περίοδος τοῦ ἔτους, κατὰ τὴν ὁποία ἡ Ἐκκλησία διαρκῶς μᾶς καλεῖ σὲ βαθύτερη μετάνοια, περισσότερη προσευχὴ καὶ ἐντονότερο πνευματικὸ ἀγώνα.
Τί εἶναι ὅμως τὸ Τριώδιο;… Εἶναι ἡ περίοδος ποὺ ἀρχίζει ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τοῦ Τελώνου καὶ Φαρισαίου, συνεχίζεται μὲ τὴ Μεγάλη Τεσσαρακοστὴ καὶ καταλήγει στὴ Μεγάλη Ἑβδομάδα φτάνοντας μέχρι καὶ τὸ Μέγα Σάββατο. «Τριώδιο» ὀνομάζεται καὶ τὸ ἐκκλησιαστικὸ βιβλίο ποὺ περιλαμβάνει τοὺς ὕμνους καὶ τὰ ἀναγνώσματα ὅλης αὐτῆς τῆς περιόδου. Ἡ ὀνομασία του ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι χρησιμοποιεῖ κατὰ κύριο λόγο συλλογὲς ὕμνων («Κανόνες») ποὺ ἀποτελοῦνται ἀπὸ τρεῖς ὠδές. Βέβαια δὲν περιέχει μόνο τριώδιους ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρους Κανόνες (οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦνται ἀπὸ ἐννέα ὠδές)· ὡστόσο φαίνεται ὅτι πῆρε τὸ ὄνομα ἀπὸ τὴν πλειονότητα τῶν Κανόνων.
Οἱ ὕμνοι τοῦ Τριωδίου δὲν γράφτηκαν ἀπὸ ἕναν ποιητὴ καὶ σὲ συγκεκριμένη ἐποχή. Ἀπὸ τὸν 5ο ὥς τὸν 15ο αἰώνα πολλοὶ συνέθεσαν ὕμνους ποὺ περιέχονται στὸ Τριώδιο. Οἱ πιὸ γνωστοὶ εἶναι: ὁ ἅγιος Ἀνδρέας Κρήτης, ὁ συγγραφέας τοῦ Μεγάλου Κανόνος, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, Ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ, καὶ οἱ Στουδίτες μοναχοὶ Θεόδωρος καὶ Ἰωσήφ. Τὸ ἐκπληκτικὸ εἶναι ὅτι παρὰ τὴν ποικιλία τῶν ἐποχῶν, τῶν ποιητῶν καί τῶν ἐπὶ μέρους θεμάτων του, τὸ Τριώδιο παρουσιάζει ἐντυπωσιακὴ ἁρμονία καὶ συνέχεται ἀπὸ μία κεντρικὴ ἔννοια, τὴ μετάνοια, ὡς προετοιμασία γιὰ τὴ συμμετοχὴ στὸ Πάθος καὶ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ.
Ὅταν μελετᾶ κανεὶς τὸ Τριώδιο, μένει ἔκπληκτος ἀπὸ τὸ βάθος τῶν νοημάτων καὶ τὸ ὕψος τῶν θείων ἀληθειῶν ποὺ περιέχει. Στὴν οὐσία τὸ λειτουργικὸ αὐτὸ βιβλίο περιλαμβάνει συνοπτικὰ τὴ δογματικὴ καὶ ἠθικὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ἀξιοθαύμαστη εἶναι καὶ ἡ ποιητικὴ ἔκφραση τῶν ὕμνων του. Στὸ Τριώδιο συναντᾶ κανείς:
– Ζωηρὲς περιγραφές, ὅπως ὁ θρῆνος τοῦ Ἀδὰμ ὅταν ἐξορίστηκε ἀπὸ τὸν Παράδεισο: «Ἐκάθισεν Ἀδάμ, ἀπέναντι τοῦ Παραδείσου, καὶ τὴν ἰδίαν γύμνωσιν θρηνῶν ὠδύρετο» (Δοξαστικὸ Ἑσπερινοῦ Κυριακῆς τῆς Τυρινῆς),
– ὡραῖες παρομοιώσεις, ὅπως αὐτὴν ποὺ ψάλλεται στὴν ἀρχὴ τῆς Σαρακοστῆς: «Τὸ στάδιον τῶν ἀρετῶν ἠνέῳκται, οἱ βουλόμενοι ἀθλῆσαι εἰσέλθετε»,
– ἐπιτυχεῖς ἐπαναλήψεις ποὺ παρακινοῦν ἔντονα τὴν ψυχὴ σὲ μετάνοια, ὅπως τὸ γνωστὸ Κοντάκιο τοῦ Μ. Κανόνος: «Ψυχή μου ψυχή μου, ἀνάστα τί καθεύδεις; τὸ τέλος ἐγγίζει…»,
– θαυμάσιες ἐναλλαγὲς ἤχων καὶ εἱρμῶν ἀνάλογα μὲ τὴν ἡμέρα. Οἱ ὕμνοι του εἶναι ἄλλοτε κατανυκτικοί (π.χ. «Κύριε τῶν δυνάμεων, μεθ’ ἡμῶν γενοῦ…», «Μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν σου…») κι ἄλλοτε πανηγυρικοί, ὅπως π.χ. τὴν Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας: «Σκιρτήσατε, κροτήσατε, μετ᾿ εὐφροσύνης ᾄσατε…».
Ἐντυπωσιακὴ εἶναι καὶ ἡ ἐπιλογὴ τῆς μουσικῆς ἐπενδύσεως τῶν τροπαρίων, ὥστε νὰ προετοιμάζουν ἀνάλογα τὸν πιστό, ὅπως π.χ. συμβαίνει στὸν Κανόνα τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, ποὺ ψάλλεται στὸ ἴδιο μέλος μὲ τὸν Ἀναστάσιμο Κανόνα («Ἀναστάσεως ἡμέρα»: «Πανηγύρεως ἡμέρα, τῇ Ἐγέρσει Χριστοῦ, θάνατος φροῦδος ὤφθη, ζωῆς ἀνέτειλεν αὐγή· ὁ Ἀδὰμ ἐξαναστάς, χορεύει χαρᾷ…»). Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ὁ πιστὸς ποὺ βρίσκεται στὸ μέσο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, συνεχίζει τὸν ἀγώνα μὲ ἔντονη τὴν προσδοκία καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς Ἀναστάσεως.
Στὸ Τριώδιο περιλαμβάνονται ἐπίσης καὶ τὰ πλέον γνωστὰ ἀριστουργήματα, ὅπως ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ ἡ ὑμνολογία τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ἀπαράμιλλη ποιητικὴ δημιουργία καὶ κορυφαία ἔκφραση τοῦ Πάθους τοῦ Κυρίου.
Βέβαια, οἱ ὕμνοι τοῦ Τριωδίου δὲν εἶναι ἁπλῶς ὡραῖα ποιήματα, ἀλλὰ βιωματικὰ ἔργα ποὺ μεταγγίζουν τὴν ἁγιοπνευματικὴ Χάρι καὶ τὸν ἱερὸ ἐνθουσιασμὸ τῶν ἱερῶν Ὑμνογράφων, καὶ γι’ αὐτὸ μιλοῦν στὶς καρδιὲς τῶν πιστῶν. Ἄλλωστε τὸ κυριότερο δὲν εἶναι τὰ ποιητικὰ σχήματα ἀλλὰ τὸ περιεχόμενο τῶν ὕμνων, τὸ ὁποῖο προσφέρει ὑψηλὴ διδασκαλία τῶν δογμάτων καὶ τοῦ ἤθους τῆς Ἐκκλησίας. Μελετώντας τοὺς ὕμνους τοῦ Τριωδίου μᾶς δίνεται ἡ εὐκαιρία νὰ ἐμβαθύνουμε στὸ μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας μέσα ἀπὸ ὅλα τὰ στάδια τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας: τὴν παραδεισιακὴ ζωή, τὴν πτώση τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν ἐν Χριστῷ ἀπολύτρωση. Ἔτσι τὸ Τριώδιο μᾶς μεταδίδει τὴν ὀρθὴ φιλοσοφία τῆς ζωῆς, μᾶς παρακινεῖ στὸν πνευματικὸ ἀγώνα, προβάλλει πρότυπα μετανοίας καὶ ἀρετῆς καὶ μᾶς προετοιμάζει στὴν πορεία πρὸς τὸ Πάσχα.
Εἶναι θησαυρὸς τὸ Τριώδιο. Θησαυρὸς ποὺ ἀνήκει στὴν Ἐκκλησία, δηλαδὴ σὲ κάθε πιστὸ Χριστιανό! Καὶ τί κρίμα, νὰ ἔχουμε μερίδιο σ’ αὐτὸ τὸν πλοῦτο καὶ νὰ μὴν τὸ ἀξιοποιοῦμε!… Ἂς ἀνοίξουμε λοιπὸν αὐτὸ τὸν μοναδικὸ θησαυρὸ γιὰ νὰ ἀνακαλύψουμε τὸν πλοῦτο του. Ἂς συμμετέχουμε πιὸ τακτικὰ στὶς ἱερὲς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας μας, καὶ μάλιστα σ᾿ αὐτὲς ποὺ μόνο αὐτὴ τὴν περίοδο τελοῦνται, ὅπως: Κατανυκτικοὶ Ἑσπερινοί, Μέγα Ἀπόδειπνο, Χαιρετισμοί, Μέγας Κανών. Ἂς προσευχόμαστε μὲ τοὺς ὕμνους τοῦ Τριωδίου, γιὰ νὰ ἐμπνευσθοῦμε ἀπὸ τὸ πνεῦμα του. Πνεῦμα συντριβῆς καὶ μετανοίας, ποὺ μᾶς κατευθύνει στήν ὁδό τῆς σωτηρίας, ὅπως ψάλλουμε στὸ γνωστὸ τροπάριο τοῦ Ὄρθρου: «Τῆς σωτηρίας εὔθυνόν μοι τρίβους, Θεοτόκε…».
