ΘΕΜΑ: Ὁ Ὄρθρος κατ᾿ ἐξοχήν τῆς Κυριακῆς
ΕΒΔΟΜΑΔΑ: 8-14 Μαΐου 2023
ΑΡΘΡΟ:«Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος…», «Ο ΣΩΤΗΡ», τεῦχ. 2285/15.4.23/σελ. 176-177.
ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΟ:
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ: Περιοδικό «Ὁ Σωτήρ», τόμος 1990, σελ. 267-268.
Μεταφορτώσεις
|
Θέμα για τους κυκλάρχες
|
Άρθρο
|
Συμπληρωματικό
|
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Σέ λειτουργικό θέμα πού κάναμε πρίν ἀπό τό Πάσχα ἐνημερωθήκαμε γιά τήν Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως ἤ Προσκομιδῆς, πού τελεῖται στήν ἀριστερή κόγχη τοῦ ἱεροῦ Βήματος, στήν ὁποία προετοιμάζονται τά τίμια Δῶρα, δηλαδή ὁ Ἀμνός καί τό Ποτήριον, καί μεταφέρονται κατά τή Μεγάλη Εἴσοδο ἀπό τήν ἁγία Πρόθεση στήν ἁγία Τράπεζα, γιά νά τελεσθεῖ τό ἁγιώτατο Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας. Σήμερα θά ἐνημερωθοῦμε γιά τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου.
Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου εἶναι ἀπό τίς ἀρχαιότερες Ἀκολουθίες τῆς θείας Λατρείας. Ἐννέα συνολικά εἶναι οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου: α) Ὁ Ἑσπερινός, β) τό Ἀπόδειπνο, γ) τό Μεσονυκτικό, δ) ὁ Ὄρθρος, ε) ἡ Πρώτη Ὥρα, ς) ἡ Τρίτη Ὥρα, ζ) ἡ Ἕκτη Ὥρα, η) ἡ Ἐνάτη Ὥρα καί θ) ἡ θεία Λειτουργία. Ὁ Ὄρθρος εἶναι ἡ μεγαλύτερη καί πλουσιότερη Ἀκολουθία τῆς ἡμέρας. Ἰδιαίτερα ὁ Ὄρθρος τῆς Κυριακῆς εἶναι λαμπρότατη Ἀκολουθία, ὅπως θά δοῦμε στή μελέτη τοῦ ἄρθρου «Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος…», «Ο ΣΩΤΗΡ», τεῦχ. 2285/15.4.23/σελ. 176-177.
Α΄ ΜΕΡΟΣ: Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου
1. Θά διαβάσουμε τό πρῶτο Μέρος τοῦ ἄρθρου ἕως ἐκεῖ πού λέει: «Ἀλήθεια, τί εὐλογία γιά ὅσους βρίσκονται τήν ὥρα ἐκείνη στόν Ναό!», σελ. 177, α΄ στήλη, καί θά ρωτήσουμε τά Μέλη τοῦ Κύκλου: Γιατί ὀνομάζεται Ὄρθρος αὐτή ἡ Ἀκολουθία; (Σκέψεις Μελῶν…) Διότι τελεῖται στόν ὄρθρο, τά χαράματα κάθε ἡμέρας. Ὄρθρος ἤ Ἐξημέρωμα σημαίνει πρωινή ὥρα πρίν ἀπό τήν ἀνατολή τοῦ ἡλίου.
2. Τί Ἀκολουθία εἶναι ὁ Ὄρθρος; (Σκέψεις Μελῶν…) Εἶναι Ἀκολουθία δοξολογίας πρός τόν Θεό γιά τό τέλος τῆς νύχτας, τῆς νυχτερινῆς ἀναπαύσεως καί γιά τό πρωινό φῶς πού ἔρχεται καί ἀναγγέλλει τήν καινούργια ἡμέρα.
3. Γιατί ἔχει λαμπρό καί πανηγυρικό τόνο ὁ Ὄρθρος τῆς Κυριακῆς; (Σκέψεις Μελῶν…) Διότι ἡ Κυριακή εἶναι ἡμέρα τοῦ Κυρίου, γιορτάζουμε τήν Ἀνάσταση. Καί ὁ Ὄρθρος τῆς Κυριακῆς μέ τόν κατ᾿ ἐξοχήν ἀναστάσιμο χαρακτήρα του σέ αὐτό ἀκριβῶς μᾶς καλεῖ: νά μετάσχουμε στή χαρά τῆς Ἀναστάσεως καί νά δοξάσουμε τόν Νικητή τοῦ θανάτου, τόν ἀναστάντα Κύριο Ἰησοῦ.
4. Τί σημαίνει ὁ τίτλος τοῦ ἄρθρου: «Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος…»; (Σκέψεις Μελῶν…) Μᾶς καλεῖ νά πηγαίνουμε στήν ἐκκλησία ἀπό τό πρωί, πρίν βάλει «Εὐλογητός…» ὁ λειτουργός ἱερέας. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός μᾶς παροτρύνει νά πηγαίνουμε στήν ἐκκλησία «ἀπ᾿ ὅλον τό ταχύ», δηλαδή ἀπό πολύ νωρίς. Οἱ μυροφόρες γυναῖκες, οἱ πρῶτες Εὐαγγελίστριες τῆς Ἀναστάσεως, πῆγαν στό μνημεῖο «σκοτίας ἔτι οὔσης» (Ἰω. κ΄ 1), «ὄρθρου βαθέος» (Λουκ. κδ΄ 1), ἀπ᾿ τά βαθιά χαράματα. Ὁ Κύριός μας «πρωΐ ἕννυχα λίαν», τό πρωί, πολύ πρίν ξημερώσει, ὅταν ἀκόμη ὅλα ἦταν κατασκότεινα, σηκώθηκε, βγῆκε ἀπό τό σπίτι καί πῆγε σέ ἕνα ἐρημικό μέρος «κἀκεῖ προσηύχετο» (Μάρκ. α΄ 35).
5. Στήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου διακρίνονται σαφέστατα δώδεκα Μέρη (στό ἄρθρο, λόγῳ ἐλλείψεως χώρου, συνοψίζονται σέ πέντε). Μποροῦμε νά τά θυμηθοῦμε ποιά εἶναι καί νά τά ἀπαριθμήσουμε; (Σκέψεις Μελῶν…) α) Προοίμιο – Ἑξάψαλμος, β) Ἀπολυτίκια, γ) Καθίσματα, δ) Εὐλογητάρια, ε) Ἀναβαθμοί, ς) Ἑωθινό Εὐαγγέλιο, ζ) Κανόνας, η) Καταβασίες, θ) Θ΄ (ἐνάτη) Ὠδή τῆς Θεοτόκου, ι) Ἐξαποστειλάρια, ια) Αἶνοι, ιβ) Δοξολογία – Ἀπολυτίκιο.
6. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τόν Ἑξάψαλμο; (Σκέψεις Μελῶν…) Ἀναγινώσκεται ἔπειτα ἀπό τό καθιερωμένο Προοίμιο τῆς Ἀκολουθίας (Εὐλογητός ὁ Θεός…, Τρισάγιον, Σῶσον, Κύριε τόν λαόν σου…, Δόξα… καί νῦν… σύντομες δεήσεις). Ὀνομάζεται «Ἑξάψαλμος», ἐπειδή ἀπαρτίζεται ἀπό ἕξι Ψαλμούς χωρισμένους σέ δύο τριάδες. Στήν πρώτη τριάδα ἀναγινώσκονται ὁ 3ος, ὁ 37ος καί ὁ 62ος Ψαλμός. Στή δεύτερη τριάδα ἀναγινώσκονται ὁ 87ος, ὁ 102ος καί ὁ 142ος Ψαλμός. Ὁ Ἑξάψαλμος συμβολίζει τόν χρόνο τῆς παγκόσμιας Κρίσεως τοῦ Κυρίου μας. Γι᾿ αὐτό καί τήν ὥρα πού ἀναγινώσκεται μέ εὐλάβεια καί κατάνυξη, στεκόμαστε ὄρθιοι καί ἀκίνητοι, ὅπως θά εἴμαστε καί τότε ἐνώπιον τοῦ φοβεροῦ Βήματος τοῦ Θεοῦ Κριτῆ.
7. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τά Ἀπολυτίκια; (Σκέψεις Μελῶν…) Μετά τόν Ἑξάψαλμο καί τά «Εἰρηνικά» ψάλλονται τά Ἀπολυτίκια, πού εἶναι συνήθως τρία: Τό πρῶτο Ἀπολυτίκιο εἶναι τό ἀναστάσιμο τοῦ ἤχου τῆς Κυριακῆς – ὀκτώ εἶναι οἱ ἦχοι τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καί διαδέχονται ὁ ἕνας τόν ἄλλον. Κάθε ἑβδομάδα ἀλλάζει ὁ ἦχος. Τό δεύτερο εἶναι τοῦ Ἁγίου πού γιορτάζει τήν ἡμέρα ἐκείνη. Τό τρίτο εἶναι τό Θεοτοκίο τοῦ ἤχου, πού ψάλλεται πρός τιμήν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου.
8. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τά Καθίσματα; (Σκέψεις Μελῶν…) Μετά τά Ἀπολυτίκια ψάλλονται τά ἀναστάσιμα Καθίσματα στόν ἦχο τῆς ἡμέρας. Ὀνομάζονται «Καθίσματα», ἐπειδή οἱ πιστοί Χριστιανοί τά παρακολουθοῦμε καθισμένοι.
9. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τά Εὐλογητάρια; (Σκέψεις Μελῶν…) Μετά τά Καθίσματα ψάλλονται τά ἀναστάσιμα Εὐλογητάρια: «Τῶν ἀγγέλων ὁ δῆμος…», πάντα σέ ἦχο Πλάγιο τοῦ Α΄. Μετά διαβάζεται ἡ Ὑπακοή.
10. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τούς Ἀναβαθμούς; (Σκέψεις Μελῶν…) Οἱ Ἀναβαθμοί μοιάζουν μέ σκαλοπάτια πού ἀνεβάζουν τήν ψυχή πρός τόν οὐράνιο Δημιουργό. Ὀνομάζονται «Ἀναβαθμοί» ἀπό τίς 15 «Ὠδές τῶν Ἀναβαθμῶν» τοῦ Ψαλτηρίου (119-133). Τούς ἔγραψε ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ἀποδίδοντας μέ ὕμνους τό νόημα τῶν Ὠδῶν τῶν Ἀναβαθμῶν. Ἔγραψε τροπάρια Ἀναβαθμῶν καί γιά τούς ὀκτώ ἤχους. Ψάλλονται στόν ἦχο τῆς Κυριακῆς.
11. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τό Ἑωθινό Εὐαγγέλιο; (Σκέψεις Μελῶν…) Μετά τό Προκείμενο διαβάζεται τό Ἑωθινό Εὐαγγέλιο. Τά Ἑωθινά Εὐαγγέλια, ἕνδεκα στόν ἀριθμό, εἶναι οἱ εὐαγγελικές περικοπές τῶν ἐμφανίσεων τοῦ Ἀναστάντος. Ἡ σειρά τους ἀρχίζει ἀπό τήν Κυριακή τῶν Ἁγίων Πάντων. Ἐάν συμπέσει Γιορτή, διαβάζεται τό Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου τῆς Ἑορτῆς. Τό Ἑωθινό Εὐαγγέλιο διαβάζεται μέσα στό Ἱερό Βῆμα δεξιά τῆς Ἁγίας Τραπέζης. Τήν ὥρα ἐκείνη εἰκονίζει ὁ λειτουργός ἱερέας τόν Ἄγγελο πού ἐμφανίστηκε στίς Μυροφόρες στόν Τάφο τοῦ Κυρίου μας. Ἔπειτα ἐξέρχεται ὁ Λειτουργός ἀπό τήν Ὡραία Πύλη, καί στέκεται στό μέσον τοῦ Ναοῦ, ὅπου προσέρχονται οἱ πιστοί καί ἀσπάζονται τό ἱερό Εὐαγγέλιο, ἐνῶ οἱ Ἱεροψάλτες ψάλλουν τόν 50ό Ψαλμό. Τί εὐλογία παίρνουν οἱ πιστοί Χριστιανοί πού βρίσκονται στόν ἱερό Ναό καί παρακολουθοῦν μέ κατάνυξη τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί τί χάνουν ὅσοι καθυστεροῦν νά προσέλθουν!
Β΄ ΜΕΡΟΣ: «Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος»
1. Ἔπειτα θά διαβάσουμε τό ὑπόλοιπο ἄρθρο καί θά ρωτήσουμε τά Μέλη: Τί ἀκολουθεῖ μετά τό Ἑωθινό Εὐαγγέλιο καί τόν 50ό Ψαλμό; (Σκέψεις Μελῶν…) Ψάλλεται ὁ Κανόνας τοῦ ἤχου τῆς Κυριακῆς. Ἄν ἑορτάζεται Ἅγιος, ὑπάρχει καί Κανόνας τοῦ Ἁγίου. Ἀκολουθοῦν τό Κοντάκιο, ὁ Οἶκος καί τό Συναξάρι τῆς ἡμέρας.
2. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τίς Καταβασίες; (Σκέψεις Μελῶν…) Ψάλλονται μεγαλοπρεπῶς: «Ἀνοίξω τό στόμα μου…» Ὅταν ἀλλάζει ἡ λειτουργική Περίοδος (Τιμίου Σταυροῦ, Χριστουγέννων, Ὑπαπαντῆς, Τριωδίου, Ἀναστάσεως, Κοιμήσεως Θεοτόκου), ἀλλάζουν καί οἱ Καταβασίες. Ὅταν ψάλλονται οἱ Καταβασίες, ἀκούγεται ἡ δεύτερη καμπάνα.
3. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τήν Θ΄ (ἐνάτη) Ὠδή; (Σκέψεις Μελῶν…) Ἡ Ὠδή τῆς Θεοτόκου «Τήν Τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ…» ψάλλεται κατά στίχους πρός τιμήν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. Τήν ὥρα ἐκείνη ὁ Διάκονος (ἤ ὁ Ἱερέας) θυμιάζει ὅλο τόν ἱερό Ναό καί τούς παρευρισκομένους πιστούς.
4. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τά Ἐξαποστειλάρια; (Σκέψεις Μελῶν…). Ψάλλονται μετά «τήν Τιμιωτέραν». Ἕνδεκα εἶναι τά Ἐξαποστειλάρια τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυριακῆς, ἀντίστοιχα πρός τά ἕνδεκα Ἑωθινά Εὐαγγέλια.
5. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τούς Αἴνους; (Σκέψεις Μελῶν…) Ξεκινοῦν μέ τό «Πᾶσα πνοή…», «Αἰνεῖτε τόν Κύριον», γι᾿ αὐτό ὀνομάζονται «Αἶνοι» ἤ «Πασαπνοάρια». Ψάλλονται στόν ἦχο τῆς ἡμέρας. Τά ἀναστάσιμα τροπάρια τῶν Αἴνων συμπληρώνονται καί μέ τροπάρια τῆς Ἑορτῆς, καί καταλήγουν στό Δοξαστικό.
6. Τί ἔχουμε νά ποῦμε γιά τή Δοξολογία; (Σκέψεις Μελῶν…) Μετά τό Δοξαστικό ψάλλεται στόν ἦχο τοῦ Δοξαστικοῦ ἡ Μεγάλη Δοξολογία: «Δόξα σοι τῷ δείξαντι τό φῶς…» Ὅταν ψάλλεται ἡ Δοξολογία, ἀκούγεται ἡ τρίτη καμπάνα.
7. Τί ἔχουμε νά ποῦμε συμπερασματικά γιά τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου; (Σκέψεις Μελῶν…) α) Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου μέ τά 12 Μέρη της, ὅπως συνοπτικά τά παρουσιάσαμε, εἶναι ἡ καλύτερη ψυχική προετοιμασία γιά τή θεία Λειτουργία (τό Μυστήριο τῶν Μυστηρίων) πού θά ἐπακολουθήσει. Εἶναι πολύ μεγάλη ἡ σημασία της. Οἱ πιστοί, πού τήν παρακολουθοῦν ἀπό τό «Εὐλογητός ὁ Θεός…» μέχρι νά μποῦμε στή θεία Λειτουργία, βιώνουν ἱερά βιώματα μέσα στήν ἀναστάσιμη ἀτμόσφαιρα πού δημιουργοῦν τά ἱερά Ἀναγνώσματα καί οἱ θεσπέσιοι ὕμνοι της. Ἠρεμοῦν καί προετοιμάζονται, γιά νά δεχθοῦν κατόπιν πλούσια τή θεία Χάρι ἀπό τό Μυστήριο τῶν Μυστηρίων. Ζοῦν τήν παρουσία τοῦ Ἀναστάντος Κυρίου καί λαμβάνουν τά ἀνεκτίμητα δῶρα Του, τή χαρά, τήν εἰρήνη! β) Ὅσοι προσέρχονται στόν ἱερό Ναό μετά τήν τρίτη καμπάνα, χάνουν ὅλη τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, ὅλο τόν ὑμνολογικό πλοῦτο της. Δέν παίρνουν εἴδηση πότε ἔρχονται τά Χριστούγεννα, πότε ἔρχεται τό Τριώδιο, πότε ἔρχεται τό Πάσχα, πότε ἔρχεται τό Πάσχα τοῦ καλοκαιριοῦ, ἡ Κοίμηση τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου! Δέν θά ἀκούσουν ποτέ τίς Καταβασίες «Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε…», «Σταυρόν χαράξας Μωσῆς…». Δέν θά ἀκούσουν ποτέ τό Δοξαστικό «Πάτερ ἀγαθέ, ἐμακρύνθην ἀπό σοῦ…», ἤ τό Δοξαστικό «Σέ τόν ἀναβαλλόμενον…»! Στὀ σημεῖο αὐτό τοῦ θέματος ἄς ψάλλουμε δυό-τρεῖς ὕμνους τοῦ Ὄρθρου, γιά νά ἐννοήσουμε τί χάνουμε ὅταν δέν βρισκόμαστε στήν ἔπαλξη τῆς Δοξολογίας τοῦ Θεοῦ πρίν βάλει ὁ Λειτουργός «Εὐλογητός…». γ) Πολλοί μπαίνουν στήν ἐκκλησία νά ἀνάψουν κερί καί λένε ὅτι εἶχε θεία Λειτουργία, ἐπειδή διάβαζε ὁ Λειτουργός τό ἱερό Εὐαγγέλιο, γιατί δέν μποροῦν νά ξεχωρίσουν ὅτι δέν διάβαζε τό Εὐαγγέλιο τῆς θείας Λειτουργίας, ἀλλά τό Ἑωθινό Εὐαγγέλιο τοῦ Ὄρθρου. Οἱ πιστοί Χριστιανοί πού παρακολουθοῦν ἀνελλιπῶς τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου γνωρίζουν ὁποιαδήποτε στιγμή ὅτι τώρα ἀναγινώσκεται ὁ Ἑξάψαλμος ἤ ψάλλονται οἱ Καταβασίες ἤ τά Ἐξαποστειλάρια, ἤ οἱ Αἶνοι ἤ ἡ Δοξολογία καί θά μποῦμε σέ λίγο στή θεία Λειτουργία. δ) Ὅπως ὅταν πρόκειται νά ὑποδεχθοῦμε κάποιο ἐπίσημο πρόσωπο, πηγαίνουμε πολύ νωρίτερα στόν τόπο τῆς συναντήσεως, γιά νά καταλάβουμε θέση, χωρίς νά ὑπολογίζουμε οὔτε τόν κόπο τῆς πολύωρης ὀρθοστασίας οὔτε τίς τυχόν δυσμενεῖς καιρικές συνθῆκες, ἔτσι κι ἐμεῖς, προκειμένου νά ὑποδεχθοῦμε «τόν Βασιλέα τῶν ὅλων» καί νά Τόν λατρεύσουμε, «οἱ τά Χερουβείμ μυστικῶς εἰκονίζοντες καί τῇ ζωοποιῷ Τριάδι τόν τρισάγιον ὕμνον προσάδοντες», νά σπεύδουμε «λίαν πρωί», ὅπως οἱ Μυροφόρες, γιά νά φθάσουμε γύρω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα, πού εἶναι ὁ Τάφος τοῦ Κυρίου μας. Γιά νά «ὀρθρίζωμεν ὄρθρου βαθέος» καί νά προσφέρουμε ἀντί μύρου τόν ὕμνο τῆς δοξολογίας μας στόν ἀναστάντα Κύριο. Καί ψυχικά προετοιμασμένοι νά προσερχόμαστε στό Ποτήριο τῆς ζωῆς.
ΣΥΝΘΗΜΑ
«Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος καί ἀντί μύρου τόν ὕμνον προσοίσωμεν τῷ Δεσπότῃ»
(Καταβασία ε΄ ᾠδῆς τοῦ Πάσχα)
Τό ἑπόμενο θέμα μας θά εἶναι ἀπό τό ἄρθρο «Δόξα τῷ Θεῷ», «Ο ΣΩΤΗΡ», τεῦχ. 2278/1.1.23/σελ. 9-10.
