13. Ἡ Τράπεζα τοῦ Λόγου (3-9/2)

Τό ἔτος 2023 κάναμε δύο ἐνημερωτικά λειτουργικά θέματα γιά τήν Ἀκολου­θία τῆς Προθέσεως ἤ Προσκομιδῆς καί τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυρια­κῆς. Ἐφέτος θά κάνουμε τέσσερα ἐνημερωτικά λειτουργικά θέματα γιά τή θεία Λειτουργία. Στή θεία Λειτουργία διακρίνονται σαφέστατα δύο Μέρη. Τό πρῶτο Μέρος ὀνομάζεται Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων καί τό δεύτερο Μέρος ὀνομάζεται Λειτουργία τῶν Πιστῶν. Στή Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων παρατίθεται ἡ «Τράπεζα τοῦ Λόγου» καί στή Λειτουργία τῶν Πιστῶν παρατίθεται ἡ «Τράπεζα τοῦ Ἄρτου τῆς ζωῆς». Ἐμεῖς στό λειτουργικό θέμα πού θά κάνουμε σήμερα στόν Κύκλο μας, θά ἀναφερθοῦμε στή Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων, ἔχοντας ὁδηγό μας τό λειτουργικό ἄρθρο τοῦ Περιοδικοῦ «Ὁ Σωτήρ» «Ἡ Τράπεζα τοῦ Λόγου», «Ο ΣΩΤΗΡ», τεῦχ. 2321/15.12.24/σελ. 522-523 καί δύο βιβλία τοῦ ἀειμνήστου Καθηγητῆ τῆς Λειτουργικῆς Παναγιώτου Ν. Τρεμπέλα: τό βιβλίο «Λειτουργικόν» ἤ «Ἡ θεία Λειτουργία τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου» ἤ «Θεία Λειτουργία Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου μέ μετάφραση», καί τό βιβλίο «Ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Λατρεία μας».

Α΄ & Β΄ ΜΕΡΟΣ: Ἡ Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων

1. Θά διαβάσουμε ὁλόκληρο τό ἄρθρο «Ἡ Τράπεζα τοῦ Λόγου», «Ο ΣΩΤΗΡ», τεῦχ. 2321/15.12.24/σελ. 522-523, καί θά ρωτήσουμε τά Μέλη: Γιατί τό πρῶτο Μέρος τῆς θείας Λειτουργίας ὀνομάζεται «Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων»; (Σκέψεις Μελῶν…) Διότι στό τμῆμα αὐτό τῆς θείας Λειτουργίας ἐπιτρεπόταν νά συμμετέχουν καί ὅσοι ἦταν Κατηχούμενοι, ἀλλά δέν εἶχαν ἀκόμη βαπτισθεῖ. Ἀργότερα, πού ἐπικράτησε ὁ νηπιοβαπτισμός, περιορίσθηκε ὁ ἀριθμός τῶν Κατηχουμένων. Ἀλλά στίς ἡμέρες μας μέ τούς πολλούς ξένους πού ἐγκαθίστανται στήν πατρίδα μας ἔχουμε πάλι πολλούς ἀβάπτιστους. Καί δημιουργεῖται πρόβλημα, ὅταν στίς σχολικές θεῖες Λειτουργίες πηγαίνουν καί κοινωνοῦν καί ἀβάπτιστα παιδιά.

2. Στή Λειτουργία τῶν Κατη­χου­μένων διακρίνονται σαφῶς ἕξι Τμήματα: α) Ἔναρξη καί Μεγάλη Συναπτή ἤ Εἰρηνικά, β) Ἀντίφωνα, γ) Ἡ Μικρά Εἴσοδος, δ) Ὁ Τρισάγιος Ὕμνος, ε) Ἀναγνώσματα, στ) Ἐκτενής ἱκεσία. Τί περιλαμβάνει τό καθένα ἀπό τά Τμήματα αὐτά τῆς Λειτουργίας τῶν Κατηχουμένων; (Σκέψεις Μελῶν…) α) ΕΝΑΡΞΗ – ΣΥΝΑΠΤΗ. Μετά τό πέρας τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου, πού χτυπάει ἡ τρίτη καμπάνα καί ψάλλεται ἡ Μεγάλη Δοξολογία, ἀρχίζει ἡ θεία Λειτουργία μέ τήν ἐκφώνηση τοῦ λειτουργοῦ ἱερέως: «Εὐλογημένη ἡ Βασιλεία τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων», ἡ ὁποία μᾶς εἰσάγει στόν χῶρο τῆς Βασιλείας τοῦ ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ὁ λαός ἀπαντᾶ: «Ἀμήν». Τό «Ἀμήν» τοῦ λαοῦ σημαίνει ὅτι ὁλόκληρο τό ἐκκλησιαστικό πλήρωμα ἀποδέχεται ὡς δική Του φωνή τά ὅσα ἐκφώνησε ὁ Λειτουργός.
Ἀκολουθεῖ ἡ Μεγάλη Συναπτή ἤ τά Εἰρηνικά. «Συναπτή» ὀνομάζεται, διότι ὅλοι μαζί, κλῆρος καί λαός, συναπτόμεθα σέ μία κοινή προσευχή. Ὀνομάζεται καί «Εἰρηνικά», διότι μέ τά τρία πρῶτα αἰτήματά της («’Εν εἰρήνῃ τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν», «Ὑπέρ τῆς ἄνωθεν εἰρήνης…», «Ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου…») προσευχόμαστε νά μᾶς χαρίσει ὁ Θεός τό θεῖο δῶρο τῆς εἰρήνης.

β) ΑΝΤΙΦΩΝΑ. Ἀκολουθοῦν τά Ἀντίφωνα. Ὀνομάζονται «Ἀντίφωνα», διότι ψάλλονται διαδοχικά ἀπό δύο χορούς, καθώς ὁ ἕνας ἀνταποκρίνεται στόν ἄλλον καί ἐπαναλαμβάνει μέ μορφή ἐπωδοῦ τό ἴδιο ἐφύμνιο. Τρία εἶναι τά Ἀντίφωνα. Γιά τό πρῶτο Ἀντίφωνο, ὡς ἐφύμνιο ψάλλεται τό «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς». Γιά τό δεύτερο Ἀντίφωνο, ὡς ἐφύμνιο ψάλλεται τό «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ, ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν (ἤ “ὁ ἐν ἁγίοις θαυμαστός” γιά τίς καθημερινές, ἤ γιά τίς μεγάλες ἑορτές μέ διαφορετική διατύπωση, λόγου χάριν “ὁ ἐν ἀγκάλαις τοῦ δικαίου Συμεών βασταχθείς”)». Γιά τό τρίτο Ἀντίφωνο, ὡς ἐφύμνιο ψάλλεται τό Ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας. Στά Ἀντίφωνα παλαιότερα ψάλλονταν ὁλόκληροι Ψαλμοί. Τώρα ψάλλονται μόνο κάποιοι ψαλμικοί στίχοι καί ὡς ἐπωδός τῶν ψαλμικῶν αὐτῶν στίχων ψάλλονται τά ἐφύμνια.

γ) ΜΙΚΡΑ ΕΙΣΟΔΟΣ. Ἀκολουθεῖ ἡ Μικρά εἴσοδος. Ὀνομάζεται «Μικρά εἴσοδος» σέ ἀντιδιαστολή μέ τή «Μεγάλη εἴσοδο», πού γίνεται στό δεύτερο Μέρος τῆς θείας Λειτουργίας, στή Λειτουργία τῶν Πιστῶν. Κατά τήν Μικρά εἴσοδο ὁ Λειτουργός ἱερέας παίρνει τό Εὐαγγέλιο ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα καί κρατώντας το στό ὕψος τοῦ προσώπου του βγαίνει ἀπό τή βόρεια Πύλη τοῦ Ἱεροῦ, περνᾶ ἀνάμεσα ἀπό τούς πιστούς, προχωρεῖ πρός τό κέντρο τοῦ Ναοῦ, φθάνει μπροστά στήν Ὡραία Πύλη, ὑψώνει τό Εὐαγγέλιο καί ἀναφωνεῖ: «Σοφία! Ὀρθοί!» Ὁ μέν Λειτουργός κρατώντας τό ἱερό Εὐαγγέλιο στό ὕψος τοῦ προσώπου του συμβολίζει τόν Κύριο ὡς Διδάσκαλο, ὁ δέ νεωκόρος, πού προηγεῖται κρατώντας τή λαμπάδα, συμβολίζει τόν Τίμιο Πρόδρομο. Συγχρόνως ὁ λειτουργός ἱερέας παρακαλεῖ τόν Κύριο, ὥστε μαζί μέ τήν εἴσοδο τοῦ Λειτουργοῦ νά εἰσοδεύσουν Ἄγγελοι, γιά νά συλλειτουργήσουν καί νά δοξολογήσουν μαζί μέ τούς πιστούς τόν Πανάγιο Θεό: «ποίησον σύν τῇ εἰσόδῳ ἡμῶν εἴσοδον ἁγίων ἀγγέλων γενέσθαι συλλειτουργούντων ἡμῖν καί συνδοξολογούντων τήν σήν ἀγαθότητα». Οἱ πιστοί σέ ἔνδειξη σεβασμοῦ στεκόμαστε ὄρθιοι καί ἀποδίδουμε λατρευτική προσκύνηση στόν Δεσπότη Χριστό, ψελλίζοντας μέ τόν λειτουργό ἱερέα: «Δεῦτε προσκυνήσωμεν καί προσπέσωμεν Χριστῷ. Σῶσον ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ, ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν, ψάλλοντάς σοι ἀλληλούϊα».

δ) ΤΡΙΣΑΓΙΟΣ ΥΜΝΟΣ. Ἀκολουθεῖ ὁ Τρισάγιος ὕμνος. Καλεῖται «Τρισά­γιος», διότι ἐπαναλαμβάνει τρεῖς φορές τή λέξη «Ἅγιος»: «Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος Ἰσχυρός, Ἅγιος Ἀθάνατος», κατά τόν τύπο τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ὅπως οἱ ἅγιοι Ἄγγελοι κυκλώνουν τό ὑπερουράνιο θυσιαστήριο καί ψάλλουν: «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος Σαβαώθ», ἔτσι καί στά ἐπίγεια θυσιαστήρια ἄγγελοι καί ἄνθρωποι συλλειτουργοῦν καί συμψάλλουν τόν Τρισάγιο ὕμνο (Στίς δεσποτικές ἑορτές – Χριστούγεννα, Θεοφάνια καί Πάσχα – ἀντί τοῦ Τρισαγίου ὕμνου ψάλλεται τό «Ὅσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε, Χριστόν ἐνεδύσασθε, ἀλληλούϊα»). Παράλληλα ὁ λειτουργός ἱερέας εὔχεται μέ τήν ἐξαίρετη εὐχή: «Ὁ Θεός ὁ ἅγιος, ὁ ἐν ἁγίοις ἀναπαυόμενος, ὁ τρισαγίῳ φωνῇ ὑπό τῶν Σεραφείμ ἀνυμνούμενος, καί ὑπό τῶν Χερουβείμ δοξολογούμενος, καί ὑπό πάσης ἐπουρανίου δυνάμεως προσκυνούμενος…»

ε) ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ. Μετά τόν Τρισάγιο ὕμνο ἀκολουθοῦν τά ἱερά Ἀνα­γνώσματα, τό ἀποστολικό Ἀνάγνωσμα ἀπό τίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων ἤ τίς Ἐ­πι­στολές, καί τό εὐαγγελικό Ἀνάγνωσμα ἀπό τό κατά Ματθαῖον ἤ τό κατά Μᾶρκον ἤ τό κατά Λουκᾶν ἤ τό κατά Ἰωάννην ἱερό Εὐαγ­γέλιο. Πρίν ἀπό τά ἱερά Ἀναγνώσματα ὁ λειτουργός ἱερέας ἀπαγγέλλει τήν ὡραιότατη Εὐχή: «Ἔλλαμψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν, φιλάνθρωπε Δέσποτα, τό τῆς σῆς θεογνωσίας ἀκήρατον φῶς καί τούς τῆς διανοίας ἡμῶν δάνοιξον ὀφθαλμούς, εἰς τήν τῶν εὐαγγελικῶν σου κηρυγμάτων κατανόησιν…» Μετά τά ἱερά Ἀναγνώσματα ἀκολουθεῖ τό θεῖο κήρυγμα. Γι᾿ αὐτό ἡ Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων ὀνομάζεται καί «Τράπεζα τοῦ Λόγου», διότι μέ τά ἱερά Ἀναγνώσματα καί τό θεῖο κήρυγμα παρατίθεται στούς πιστούς ἡ Τράπεζα τοῦ θείου λόγου.

Στό σημεῖο αὐτό τῆς θείας Λειτουργίας ἀναφέρουμε ὅτι σέ πολλούς Ναούς τό θεῖο κήρυγμα μετατίθεται ἀπό τήν κανονική του θέση, πού εἶναι νά γίνεται ἀμέσως μετά τά ἱερά Ἀναγνώσματα, στό Κοινωνικό, λίγο πρίν ἀπό τή θεία Κοινωνία.  Ἡ μετάθεσή του στό Κοινωνικό γίνεται γιά δύο λόγους: Πρῶτον, διότι πολλοί Χριστιανοί καθυστεροῦν νά ἔλθουν στόν ἱερό Ναό καί θέλουν καί αὐτοί νά ἀκούσουν τό θεῖο κήρυγμα. Καί δεύτερον, διότι ἐξοικονομεῖται λίγος χρόνος, ὅταν ἄλλος Λειτουργός ἑτοιμάζει τή θεία Κοινωνία γιά τούς πιστούς καί ἄλλος ἱεροκήρυκας βγαίνει γιά τό θεῖο κήρυγμα.

Ἐπίσης κατά τήν ὥρα τοῦ θείου κηρύγματος παρατηρεῖται καί κάτι ἄλλο ἀρνητικό: Κάποιοι Χριστιανοί φεύγουν ἀπό τόν ἱερό Ναό. Ὀφείλουμε νά καταθέσουμε ὅτι καί αὐτοί πού ἀργοῦν νά προσέλθουν καί αὐτοί πού φεύγουν ἀπό τόν ἱερό Ναό, ἀδικοῦν πολύ τόν ἑαυτό τους. Διότι δέν παρακάθονται στήν Τράπεζα τοῦ Λόγου καί χάνουν τήν πνευματική ὠφέλεια πού θά μποροῦσαν νά ἀποκομίσουν. Ὁ ἱερός Χρυσόστομος τονίζει ὅτι «ἡ γνῶσις τῶν Γραφῶν τειχίζει τήν διάνοιαν, καθαίρει τό συνειδός, ἀνασπᾷ τά ἀνελεύθερα πάθη, φυτεύει τήν ἀρετήν, μετάρσιον ποιεῖ τόν λογισμόν… ὑψηλοτέρους καθίστησι τῶν τοῦ διαβόλου βελῶν» (PG 63, 485). Ἡ γνώση τῆς Ἁγίας Γραφῆς τειχίζει τή διάνοια, καθαρίζει τή συνείδηση, ξεριζώνει τά ἀνελεύθερα πάθη, φυτεύει τήν ἀρετή, ἀνυψώνει τόν λογισμό, μᾶς ἀνεβάζει ψηλότερα ἀπό ἐκεῖ πού φθάνουν τά βέλη τοῦ διαβόλου.

στ) ΕΚΤΕΝΗΣ ΙΚΕΣΙΑ. Μετά τά ἱερά Ἀναγνώσματα καί τό θεῖο κήρυγμα ἀκολουθεῖ τό τελευταῖο Τμῆμα τῆς Λειτουργίας τῶν Κατηχουμένων, πού ὀνομάζεται «Ἐκτενής ἱκεσία»: «Εὔξασθε οἱ κατηχούμενοι τῷ Κυρίῳ. Οἱ πιστοί ὑπέρ τῶν κατηχουμένων δεηθῶμεν…» Καλεῖται «Ἐκτενής», διότι παλαιότερα ἦταν πολύ μεγάλη καί ἐκτεταμένη ἡ ἱκεσία αὐτή. Ἀποτελοῦσε ἕνα εἶδος Ἀπολύσεως τοῦ πρώτου Τμήματος τῆς θείας Λειτουργίας, τῆς Λειτουργίας τῶν Κατηχουμένων. Κατόπιν οἱ Κατηχούμενοι ἄκουγαν τήν ἐκφώνηση τοῦ Διακόνου: «Ὅσοι κατηχούμενοι προέλθετε· οἱ κατηχούμενοι προέλθετε· ὅσοι κατηχούμενοι προέλθετε· μή τις τῶν κατηχουμένων», καί ἀποχωροῦσαν ἀπό τόν ἱερό Ναό, οἱ δέ πιστοί, καθώς προετοιμάζονταν γιά τή θεία Μετάληψη, συναισθάνονταν ὅτι ἦταν ἔνοχοι καί ἀνάξιοι νά κοινωνήσουν καί σιωποῦσαν. Ἀντί γι᾿ αὐτούς ἡ Ἐκκλησία ἔβαζε μπροστά «τά παιδία τά ἄμωμα τοῦ δήμου», γιά νά παρακαλοῦν τόν Θεό καί νά ζητοῦν τό ἔλεός Του, σημειώνει ὁ ἱερός Χρυσόστομος. Σήμερα τό Τμῆμα αὐτό τῆς Λειτουργίας τῶν Κατηχουμένων χάριν συντομίας παραλείπεται ἐντελῶς ἀπό πολλούς Λειτουργούς. Στίς ἱερές Μονές ἀντίθετα δέν παραλείπεται ποτέ.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Ἡ «Τράπεζα τοῦ Λόγου» πού παρατίθεται στή Λειτουργία τῶν Κατη­χου­μένων, μᾶς τρέφει μέ πνευματική τροφή, ἡ ὁποία μᾶς στηρίζει στήν πνευματική ζωή, καί ἐπιπλέον μᾶς παρέχει τήν ἐγγύηση γιά τήν αἰώνια ζωή, ἀφοῦ τά λόγια τοῦ Θεοῦ εἶναι «ρήματα ζωῆς αἰωνίου» (Ἰω. ς΄ 68). Ὁ ἱερός Χρυσόστομος συνιστᾶ ὡς προετοιμασία γιά τή θεία Λειτουργία τῆς Κυριακῆς τό νά μελετοῦμε τό Σαββατόβραδο τά ἱερά Ἀναγνώσματα, γιά νά τά κατανοοῦμε καλύτερα, ὅταν ἀναγινώσκονται στή Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων, καί γιά νά εἶναι μεγαλύτερη ἡ πνευματική μας ὠφέλεια.

ΣΥΝΘΗΜΑ
«Κύριε, πρός τίνα ἀπελευσόμεθα; ρήματα ζωῆς αἰωνίου ἔχεις» (Ἰω. ς΄ 68) 

Τό ἑπόμενο θέμα μας θά εἶναι ἀπό τό ἄρθρο «Ἁγίου Δωροθέου, Λόγος περί ταπεινοφροσύνης», «Ο ΣΩΤΗΡ», τεῦχ. 2310/1.6.24/σελ. 258-259.